اطلاعات ماخذ كتاب نسخ خطي كتابخانه-كاخ-گلستان
شناسنامه فهرست | فهرست قرآنهاي خطي
كتابخانه سلطنتي تاليف بدري آتاباي تهران - مرداد ماه 1351 اين كتاب در چاپخانه زيبا به چاپ رسيد شماره ثبت كتابخانه ملي 26/5/1351 -715 |
مقدمه فهرست نگار | بسم الله الرحمن الرحيم
خداوند كريم در قرآن مجيد ميفرمايد : انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون . عارف كامل مولانا جلال الدين بلخي رومي در دفتر سيم مثنوي معنوي اين آيه شريفه را در حد كمال فصاحت و بلاغت شرح فرموده : مصطفي را وعده كرد الطاف حق گر بميري تو نميرد اين سبق من كتاب و معجزت را رافعم بيش و كم كن راز قرآن ما نعم من ترا اندر دو عالم حافظم طاغيان را از حديثت رافضم كس نتاند بيش و كم كردن در او تو ، به از من حافظي ديگر مجو رونقت را روز روز افزون كنم نام تو بر زر و بر نقره زنم منبر و محراب سازم بهر تو در محبت قهر من شد قهر تو تا قيامت باقيش داريم ما تو مترس از نسخ دين اي مصطفي خداوند توانا و مهربان با عطا فرمودن چنين عطيه الهي ، يعني قرآن مجيد كه كتاب مبين آسماني است بر بندگانش رحمت و نعمتي فزون از حد و منتي عظيم دارد . ما مسلمانان جهان بايد بر خود بباليم و همواره پيرو دستورات چنين كتابي كه مبين اتم اديان ، و مكمل همه قوانين و احكام عاليه جهان است باشيم كه با گذشت چهارده قرن همانا ، بقوت معنوي خود باقي و سر شار از، حقايق شگفت - انگيز و اسرار آميزي است كه با مرور زمان بر انسانهاي متفكر و انديشمند آشكار تر شده و تا پايان جهان جاويد و حاكم خواهد ماند . خاصه آنكه خداوند تبارك و تعالي رسالت و اعلام اين آيات الهي و احكام رباني را به بر گزيده ترين بندگانش حضرت محمد بن عبد الله صلي الله عليه و آله و سلم كه خاتم انبياء است عنايت و او را كه انساني كامل بود بدين مقام رفيع و مفتخر و خلعت روحاني و ملكوتي نبوت و خاتميت را بر تن پاك و قامت مباركش بيار است . ما كان محمد ابا احد من رجالكم و لكن رسول الله و خاتم النبين . هر كه را هست از هوسها جان پاك زود بيند حضرت و ايوان پاك چون محمد پاك شد از نارو دود هر كجا رو كرد وجه الله بود پيغمبر بزرگ اسلام ( ص ) كه ملهم از انوار الهي بود در سايه قدرت و نيروي معنوي قرآن مجيد ، دلهاي شنوندگان و هشياران را بخود پيوسته و آنان را از بند سوداهاي خام و انديشه هاي زهر آگين و زيان آور آزاد كرد . بطور كلي كيفيت آئين مسلماني و آيات رباني قرآن مجيد و معارف اسلام مشتمل بر احكام و قوانيني است كه ابناء بشر در هر عصر و زماني مي تواند از او استفاده كرده و بهره مند گردد و در مسير سعادت حركت نمايند . تسليم و اطاعت امر پروردگار ، بكار بستن احكام و قوانين قرآن مجيد ، پيروي از دستورات مفيد و موثر بر گزيده خاتم انبياء و مرسلين ( ص ) بشر را از از ظلمت جهل نجات داده و در مان و شفاي دردهاي مادي و معنوي و باعث رستگاري هر قوم و جامعه ايست . و انه لكتاب عزيز لا ياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد . نور حق باشد بجان جذاب جان خلق در ظلمات و همند و گمان حق پديد است از ميان ديگران همچو ماه اندر ميان اختران از بر حق ميرسد تفضيل ها باز هم از حق رسد تبديل ها |
كيفيت تاليف اين فهرست | كيفيت تاليف اين فهرست
سخن را با سپاس فراوان از ايزد يكتا و توانا آغاز كرده و از در گاه كبريائيش آروزي موفقيت در خدمت به ادب و فرهنگ را نموده و در راه اين منظور عالي و هدف معنوي تا حد توانائي كوشا و وفادارم . اي مبدل كرده خاكي را به زر خاك ديگر را بكرده بو البشر اي كه خاك تيره را تو جان دهي عقل و حس و روزي و ايمان دهي كار تو تبديل اعيان و عطا كار من سهوست و نسيان و خطا سهو نسيان را مبدل كن بعلم من همه " خلمم " مراكن جمله علم اي خداي پاك بي انباز و يار دست گير و جرم ما را در گذار در طي ساليان متمادي فهرست و راهنمائي براي كتابهاي كتابخانه سلطنتي ايران تهيه نشده فقط به ثبت و ضبط مختصر و بسيار اندك آنها در دفتر اموال كتابخانه اكتفا شده است كه اين خود مايه نهايت تاسف است ... اكنون باميد پروردگار قسمت بيشتر تلاش و كوشش نگارنده در تنظيم و تدوين و انتشار چاپ فهرست براي كتابهاي كتابخانه سلطنتي صرف ميشود كه منبع و مرجع معتبري در اختيار دانشمندان و محققان و دوستداران فرهنگ قرار داده شود تا در بررسي و تحقيق هاي دقيق از خصوصيات و ويژگيهاي نسخه هاي نفيس ان گنجينه گرانبها از تكرار دستبرد مصون و از گزند حوادث محفوظ باشد پ. ان شاء الله . فهرست قرآنهاي خطي كتابخانه سلطنتي ايران كه تعداد آنها در اين تاريخ 222 عدد ميباشد ، و نكاتي كه در تنظيم و تدوين آنها رعايت شده بدين قرار مي باشد : 1- در چاپ نمونه هاي خطوط كه سياه و سفيد ميباشد سعي شده از قرآنهائي كه نام كاتب و تاريخ در آن مشخص است از همان صفحه عسكبرداري شود و در غير اينصورت از صفحاتي عكسبرداري شده كه سالمتر و خواناتر باقي مانده و بترتيب در موارد مربوطه گذاشته شده است . 2- چند نمونه از بهترين و زيباترين صفحات تزئيني قرآنها عكسبرداري شده و به ترتيب شماره مشخص گرديده است . 3- در توصيف و شرح هر كدام از قرآنها كوچكترين علامات و مشخصات را از نظر دور نكرده و سعي شده است كه كليه مشخصات و تزئينات را ذكر نموده مخصوصا ياد داشتها ، و تاريخ تولدها ، و مهرهائي كه در بعضي از صفحات ديده ميشود عينا نقل شده است . 4- بطور كلي معياري از نظر قطع ، كاغذ ، خط و غيره در نظر گرفته شده كه در تمامي قرآنهاي فهرست شده از آن پيروي گرديده است . 5- اسامي كاتبين و مذهباني كه نامشان در قرآنهاي خطي كتابخانه سلطنتي نوشته شده است به ترتيب حروف الفباء و با ذكر تاريخ معرفي شده است . 6- سه نمونه از بهترين نقاشيهاي روي جلد قرآنهاي مذكور را انتخاب و عكسبرداري رنگي نموده و براي تجليد فهرست از آن استفاده گرديد . 7- متاسفانه در اكثر قرآنها اسم كاتب و تاريخ ، مذكور نيست شايد بدليل آنست كه براي ساختن يك جلد قرآن متجاوز از پنج يا شش استاد هنرمند " خطاط ، تذهيب كار ، جلد ساز ، صحاف ، نقاش " هر كدام در رشته خود سعي و دقت بكار برده اند كه به بهترين وجهي عشق و دلبستگي خود را بحد كمال توانائي در راه ايجاد اين شاهكارها بكار برند و بطور كلي آفرينندگان اين شاهكارهاي اعجاب انگيز هنري ، در كمال فروتني كار خود را هنر و خويشتن را هنرمند نمي ناميدند و از نوشتن نام خويش ، خود داري ميكردند ديگر آنكه تواضع و كوچكي بي حدي در مقابل عظمت و اعتلاي مافوق تصور بكلام الله مجيد بوده است . براي مثال در قرآن شماره ( 18 ) و ( 885 ) كه صفحات از سه نوع كاغذ با نهايت ظرافت و استادي ، متن و حاشيه شده كه در واقع شاهكار صحافي است هيچگونه نامي ذكر نشده است و چنانكه از اين نوع شاهكار ها و هنرها در اين قرآنهاي فهرست شده زياد بچشم ميرسد . 8- در شرح " آغاز " و " پايان " سعي شده كه عين نوشته هاي كتاب عرضه شود فقط در بعضي از پايانها ، ذكر تمامي القاب و انشاء بنظر ميرسد كه بيمورد است لذا تلخيص شده است . 9- در بين قرآنهاي فهرست شده ، قطعاتي از پوست يا كاغذ بوده كه شامل يك يا چند سوره و همچنين يك يا چند آيه از كلام الله مجيد ميباشد كه قبلا در دفتر اموال كتابخانه سلطنتي بصورت يك قرآن ثبت و ضبط شده است لذا تغييري در اين شيوع داده نشده است . 10- بعضي اوراق قرآنهائي كه بخط كوفي و روي پوست دو رو نوشته شده مربوط به قرن چهارم و پنجم است كه بنظر ميرسد از اجزاء قرآنهاي كاملي بوده كه پراكنده شده و احيانا براي تبرك و تيمن آن اوراق را مجلد ساخته با شخاص مورد نظر مي بخشيدند . بطوريكه در كتابخانه سلطنتي هم قرآن كاملي از خط كوفي نيست . خاتمه بحمد الله كه بياري حق اولين فهرست كتابهاي كتابخانه سلطنتي معرفي از نسخه هاي خطي كلام الله مجيد انجام شد . انجام اين خدمت در عين حال كه كمك شاياني جهت حفظ اين نفائس مقدس و متبرك مي نمايد خود سعادت و موفقيت بي حدي است كه نصيب نگارنده شده و آنرا بفال نيك ميگيرم و اميدوارم كه در سايه مبارك اين كتاب آسماني توفيق خدمات بهتر و ارزنده تري را يابم . حمد لله كاين رسن آويختند فضل و رحمت را بهم آميختند در رسن زن دست و بيرون رو ز چاه تا ببيني بارگاه پادشاه تا ببيني عالم جان جديد عالمي بس آشكار و نا پديد خوشبختانه نام عده اي قليل از معاريف و اساتيد خوشنويساني كه باقلم شيوايشان مفتخر به نگاشتن كلام الله مجيد شده و اكنون تعدادي از آنها زينت بخش كتابخانه سلطنتي ميباشد ذكر شده . خاصه آنكه در بين آنها خوشنويسان زبر دست و خوش ذوقي بوده اند كه موفق شده اند هر كدام چندين كلام الله مجيد را با خطوط ( اقلام شش گانه ) در نهايت زيبائي و كمال نوشته و هنر خوشنويسي را با قدرت و ملاحت و غناي بسيار به دنياي هنر عرضه و آثاري نفيس و ممتاز بياد گار بگذارند و به هنرشناسان و صاحب نظران بنمايانند كه عشق و ايمان در پروراندن و جلوه دادن هنر ، چه اعجاز ميكند ؟ و نيز نام عده اي از استادان مسلم تذهيب كه در بوجود آوردن چنين آثار گرانبها سهم بسزائي داشته و در تزئين و تذهيب اين اوراق مقدس نهايت هنر مندي و استادي را بكار برده اند ... هنگامي كه هنر تذهيب و نگار گري با خوشنويسي در آميخت ، و ظرافت و لطافت رنگهاي دلپذير با نقش هاي دلفريب خطوط تلفيق شد و انگيزه اي چون عشق و ايمان بخداوند بر آن حكمفرمائي كرد چه آفريده هاي طناز ، و چه آثار بديع و دل انگيزي بوجود ميايد كه از توصيف بي نياز ، و زبان و قلم در شرح بيان آنها عاجز و در مانده ميشود . هر چه گويم عشق را شرح و بيان چون بعشق آيم خجل گردم از آن گر چه تفسير زبان روشن گر است ليك عشق بي زبان روشن تر است چنانكه در ترجمه احوال و آثار و شرح زندگاني اغلب اين هنر مندان كه در تذكره ها و تواريخ آمده دقت كنيم ، در مي يابيم كه علاوه بر تسلط و مهارت فوق العاده در هنر خوشنويسي يا تذهيب و تجليد جز و عرفا و حكماء و بخصوص شعرائي نكته دان و خوش طبع بوده و در بسياري از علوم هم سر آمد و در رديف استادان فن جاي داشته اند از جملد در علم سياق - رياضي و فن موسيقي . نكته قابل توجه و دقيقي را كه نميتوان نا ديده انگاشت و از ديد هنر شناسان و ظريفان بدور نيست . اكثر اين خوشنويسان بعاليترين مدارج اخلاقي و فضائل و مكارم انساني موصوف بوده و مردماني آزاده بوده اند . بي گمان اكثر خوانندگان گرامي كه با كتابهاي دست نويس ، خاصه با قرآنهاي خطي آشنائي دارند مستحضر ند كه اين نوع كتابها اغلب بدون ذكر نام كاتب ميباشد بطور كلي اين هنر مندان عاليقدر كه عاشقانه و صادقانه خدمت ارزنده اي بعالم هنر مينمودند بخصوص كاتبين ، مذهبان ، و جلد سازان نامي و گرانقدري كه سعادت نگاشتن كلام الله مجيد نصيبشان گرديده در مقابل تعالي و تقدس اين كتاب آسماني جليل القدر خود را چنان حقير و كوچك احساس ميكردند كه همواره از ذكر نام و نشان خويشتن ، خود داري مينموده اند . افتادگي ز خاك بر آورد دانه را گردنكشي بخاك نشاند نشانه را در هر حال جا دارد كه از صميم قلب به ارواح پاك و منزه اين رادمردان و هنر مندان جاوداني و عاشقان پاكباز و ادي هنر و فرهنگ درود و تحسين فراوان نثار كرده و از پيشگاه پروردگار طلب آمرزش و شادي روان تا بناك ايشان را بنمائيم و قدر و ارزش زحمات و مشقاتي را كه اين نگار گران و خوشنويسان در راه بوجود آوردن آثار نفيس و گرانبها و جلوه دادن نقش هاي دلفريب و زيبا متحمل شده اند دانسته ، در حفظ و حراست اين يادگارهاي اصيل ايراني و بي مانند بكوشيم . و همچنين سعي نمائيم كه اين آثار بي همتا و ممتاز هنري فقط در گنجينه هاي متروك و قديمي كتابخانه و موزه ها پنهان نباشد بلكه با اصول صحيح و مراقبت كامل در دسترس اهل ذوق و هنر شناسان صاحب نظر قرار گرفته مشوق و راهنمائي ارزنده براي هنر جويان و پژوهندگان معاصر بوده ، باشد كه فن خوشنويسي چون ساير فنون لطيف همچنان راه كمال را طي نموده و چون دري شاهوار بر تارك و الا هنرهاي ظريف و اصيل ايراني بدرخشد و شكوه و برتري خود را جاودانه حفظ نمايد . خدمتگزار - بدري آتاباي رئيس كتابخانه سلطنتي |
نمايه نام كاتبان و مذهبان | اينك نام كاتبين و مذهباني كه نام ناميشان در قرآنهاي خطي
كتابخانه سلطنتي ذكر شده است . 1- ابراهيم ( آقا ) اوايل قرن سيزدهم هجري 2- ابو القاسم ابن آقا ميرزا محمد منجم اواخر قرن سيزدهم هجري 3- ابو القاسم ابن وصال اواخر قرن سيزدهم هجري 4- احمد بن حسن علي بيك اواخر قرن سيزدهم هجري 5- احمد تبريزي اوايل قرن دوازدهم هجري 6- احمد نور الدين الحسيني التبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري 7- اسد الله ابن محمد ابراهيم القزويني اواخر قرن سيزدهم هجري 8- اسد الله شيرازي اواخر قرن سيزدهم هجري 9- اسماعيل ابن الشيرازي اوايل قرن سيزدهم هجري 10- اسماعيل ابن جعفر الحسيني اواخر قرن سيزدهم هجري 11- ام سلمه خانم اوايل قرن چهاردهم هجري 12- بايسنغر ميرزا شاهزاده گوركاني اوايل قرن نهم هجري 13- حاجي باباي سمناني ابن رجبعلي اوايل قرن سيزدهم هجري 14- حسن گلپايگاني ابن ملا حسين اواخر قرن دوازدهم هجري 15- خليفه اوايل قرن سيزدهم هجري 16- خورشيد كلاه خانم اوايل قرن چهاردهم هجري 17- زين العابدين اصفهاني اواسط قرن سيزدهم هجري 18- محمد شفيع ابن محمد علي تبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري 19- صادق ابن هادي اواخر قرن دوازدهم هجري 20- ظفر حسين خان الحسيني المرعشي اواسط قرن سيزدهم هجري 21- عبد الحسين اصفهاني اواسط قرن سيزدهم هجري 22- عبد العلي ابن محمد تربتي اواخر قرن دهم هجري 23- عبد الغفار تبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري 24- عبد الله ابن عاشور اوايل قرن سيزدهم هجري 25- عبد الله ابن محمد حسن اليزدي اواخر قرن يازدهم هجري 26- عبد الله الحسني ابن مظفر 27- علا الدين شمس الدين محمد القاري التبريزي اواخر قرن نهم هجري 28- علي ابن محمد الخراساني اواخر قرن سيزدهم هجري 29- علي ( سيد ) اواخر قرن سيزدهم هجري 30- عليرضا ( آقاجان پرتو اصفهاني ) اواخر قرن سيزدهم هجري 31- عليقلي دهخوارقاني اوايل قرن چهاردهم هجري 32- محمد علي بن محمد شفيع التبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري 33- غلامعلي ابن محمد رحيم الاصفهاني اواسط فرن سيزدهم هجري 34- محراب ابن علاء الدين منوچهر رستمداري نوري اواخر قرن دهم هجري 35- محسن اصفهاني ( آقا ) اوايل قرن دوازدهم هجري 36- محمد ابراهيم القمي اواخر قرن يازدهم هجري 37- محمد ابن ابو القاسم الاصفهاني اوايل قرن سيزدهم هجري 38- محمد ابن الحاج محمد صادق الاصفهاني اوايل قرن چهاردهم هجري 39- محمد ابن حاجي ذو الفقار اوايل قرن دوازدهم هجري 40- محمد ابن ميرك ابن حصاري 41- محمد باقر الخوراسكاني اوايل قرن سيزدهم هجري 42- محمد تقي ابن محمد تقي اواسط قرن سيزدهم هجري 43- محمد جعفر بن محمد ابراهيم اوايل قرن سيزدهم هجري 44- محمد جعفر بن محمد حسن الاصفهاني اواخر قرن سيزدهم هجري 45- محمد حسين الكازروني اوايل قرن دوازدهم هجري 46- محمد حسين دماوندي اواخر قرن يازدهم هجري 47- محمد رحيم ابن غلامعلي المشتهر بخوش نويس الاصفهاني اواخر قرن سيزدهم هجري 48- محمد شرف المعالي ( سيد ) اوايل قرن چهاردهم هجري 49- محمد شفيع ارسنجاني ( الحاج ميرزا ) اوايل قرن چهاردهم هجري 50- محمد شفيع شكسته نويس ( حسيني شفيعا ) اوايل قرن سيزدهم هجري 51- محمد صائب الطالقاني ابن محمد نصير اوايل قرن دوازدهم هجري 52- محمد صادق ابن محمد امين اوايل قرن يازدهم هجري 53- محمد صادق ابن ملا رجبعلي الاصفهاني اواخر قرن يازدهم هجري 54- محمد صالح الكاتب المنسوب به نيسابورابن غلامحسين اواسط قرن سيزدهم هجري 55- محمد طباطبائي ابن ضياء الدين ( سيد ) اوايل قرن دوازدهم هجري 56- محمد علي الكاتب السلطاني ابن عبد الرحيم الخوانساري اواسط قرن سيزدهم هجري 57- محمد علي بن محمد القاري الاصفهاني اواخر قرن سيزدهم هجري 58- محمد علي مستوفي اوايل قرن چهاردهم هجري 59- محمد قاسم شيرازي اوايل قرن دوازدهم هجري 60- محمد كاظم ابن محمد حسن كاتب الگپايگاني اواسط قرن سيزدهم هجري 61- محمد كريم ريحاني ابن مولينا سليم اواخر قرن سيزدهم هجري 62- محمد مهدي شيرازي ابن محمد مغيث كليد دار اوايل قرن دوازدهم هجري 63- محمدهاشم الصانع الاصفهاني اواخر قرن دوازدهم هجري 64- محمد هاشم متخلص به طاير المنشي اوايل قرن دوازدهم هجري 65- محمود ابن وصال متخلص به حيكم اوايل قرن سيزدهم هجري 66- محمود سلطاني اواسط قرن نهم هجري 67- مريم بانو نواده حاجي عبد الوهاب نائيني اوايل قرن چهاردهم هجري 68- مير سيف الله بن ابراهيم الحسيني - الاصفهاني ( حاجي ) اواسط قرن سيزدهم هجري 69- مير علي شيرازي اوايل قرن سيزدهم هجري 70- نصير شيرازي اوايل قرن دوازدهم هجري 71- نور الدين محمد انواري ابن ميرزا بيك اوايل قرن دوازدهم هجري 72- ياقوت مستعصمي اواخر قرن هفتم هجري مذهبين 73- ابو القاسم الحسيني الاصفهاني الامامي اوايل قرن سيزدهم هجري 74- ابو القاسم مذهب باشي ( سيد ) اواخر قرن سيزدهم هجري 75- احمد مذهب باشي ( ميرزا ) اواخر قرن سيزدهم هجري 76- احمد نقاشباشي ( ميرزا ) اوايل قرن سيزدهم هجري 77- اسماعيل نقاشباشي اوايل قرن سيزدهم هجري 78- باقر ( يا باقر العلوم ) اوايل قرن دوازدهم هجري 79- حسين ( آقا ) اواخر قرن سيزدهم هجري 80- طالب ( مطلوب عالم ) اوايل قرن سيزدهم هجري 81- عبد الوهاب مذهب باشي ( ميرزا ) اواخر قرن سيزدهم هجري 82- علي اشرف ( زبعد محمد ) اواسط قرن سيزدهم هجري 83- لطفعلي شيرازي اواخر قرن سيزدهم هجري 84- محمد تقي مذهب باشي اواخر قرن سيزدهم هجري 85- محمد حسن شيرازي اواسط فرن سيزدهم هجري 86- محمد مهدي الحسيني الامامي الاصفهاني اوايل قرن دوازدهم هجري 87- ميرزا بابا اوايل قرن سيزدهم هجري 89- نصر الله اصفهاني الامامي ( استاد ) اواخر قرن سيزدهم " روانشان شاد باد |
فهرست نسخه هاي خطي | فهرست کتابهای خطی این ماخذ |