اطلاعات ماخذ كتاب نسخ خطي كتابخانه-كاخ-گلستان

شناسنامه فهرست فهرست قرآنهاي خطي
كتابخانه سلطنتي
تاليف
بدري آتاباي
تهران - مرداد ماه 1351
اين كتاب در چاپخانه زيبا به چاپ رسيد
شماره ثبت كتابخانه ملي 26/5/1351 -715
مقدمه فهرست نگار بسم الله الرحمن الرحيم
خداوند كريم در قرآن مجيد ميفرمايد :
انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون .
عارف كامل مولانا جلال الدين بلخي رومي در دفتر سيم مثنوي معنوي
اين آيه شريفه را در حد كمال فصاحت و بلاغت شرح فرموده :
مصطفي را وعده كرد الطاف حق گر بميري تو نميرد اين سبق
من كتاب و معجزت را رافعم بيش و كم كن راز قرآن ما نعم
من ترا اندر دو عالم حافظم طاغيان را از حديثت رافضم
كس نتاند بيش و كم كردن در او تو ، به از من حافظي ديگر مجو
رونقت را روز روز افزون كنم نام تو بر زر و بر نقره زنم
منبر و محراب سازم بهر تو در محبت قهر من شد قهر تو
تا قيامت باقيش داريم ما تو مترس از نسخ دين اي مصطفي
خداوند توانا و مهربان با عطا فرمودن چنين عطيه الهي ، يعني قرآن مجيد
كه كتاب مبين آسماني است بر بندگانش رحمت و نعمتي فزون از حد و منتي عظيم
دارد . ما مسلمانان جهان بايد بر خود بباليم و همواره پيرو دستورات چنين كتابي
كه مبين اتم اديان ، و مكمل همه قوانين و احكام عاليه جهان است باشيم كه با
گذشت چهارده قرن همانا ، بقوت معنوي خود باقي و سر شار از، حقايق شگفت -
انگيز و اسرار آميزي است كه با مرور زمان بر انسانهاي متفكر و انديشمند آشكار تر
شده و تا پايان جهان جاويد و حاكم خواهد ماند . خاصه آنكه خداوند تبارك و
تعالي رسالت و اعلام اين آيات الهي و احكام رباني را به بر گزيده ترين بندگانش
حضرت محمد بن عبد الله صلي الله عليه و آله و سلم كه خاتم انبياء است عنايت و او را
كه انساني كامل بود بدين مقام رفيع و مفتخر و خلعت روحاني و ملكوتي نبوت و
خاتميت را بر تن پاك و قامت مباركش بيار است .
ما كان محمد ابا احد من رجالكم و لكن رسول الله و خاتم النبين .
هر كه را هست از هوسها جان پاك زود بيند حضرت و ايوان پاك
چون محمد پاك شد از نارو دود هر كجا رو كرد وجه الله بود
پيغمبر بزرگ اسلام ( ص ) كه ملهم از انوار الهي بود در سايه قدرت و نيروي
معنوي قرآن مجيد ، دلهاي شنوندگان و هشياران را بخود پيوسته و آنان را
از بند سوداهاي خام و انديشه هاي زهر آگين و زيان آور آزاد كرد .
بطور كلي كيفيت آئين مسلماني و آيات رباني قرآن مجيد و معارف
اسلام مشتمل بر احكام و قوانيني است كه ابناء بشر در هر عصر و زماني مي تواند
از او استفاده كرده و بهره مند گردد و در مسير سعادت حركت نمايند .
تسليم و اطاعت امر پروردگار ، بكار بستن احكام و قوانين قرآن مجيد ،
پيروي از دستورات مفيد و موثر بر گزيده خاتم انبياء و مرسلين ( ص ) بشر را از
از ظلمت جهل نجات داده و در مان و شفاي دردهاي مادي و معنوي و باعث رستگاري
هر قوم و جامعه ايست .
و انه لكتاب عزيز لا ياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من
حكيم حميد .
نور حق باشد بجان جذاب جان خلق در ظلمات و همند و گمان
حق پديد است از ميان ديگران همچو ماه اندر ميان اختران
از بر حق ميرسد تفضيل ها باز هم از حق رسد تبديل ها
كيفيت تاليف اين فهرست كيفيت تاليف اين فهرست
سخن را با سپاس فراوان از ايزد يكتا و توانا آغاز كرده و از در گاه
كبريائيش آروزي موفقيت در خدمت به ادب و فرهنگ را نموده و در راه اين
منظور عالي و هدف معنوي تا حد توانائي كوشا و وفادارم .
اي مبدل كرده خاكي را به زر خاك ديگر را بكرده بو البشر
اي كه خاك تيره را تو جان دهي عقل و حس و روزي و ايمان دهي
كار تو تبديل اعيان و عطا كار من سهوست و نسيان و خطا
سهو نسيان را مبدل كن بعلم من همه " خلمم " مراكن جمله علم
اي خداي پاك بي انباز و يار دست گير و جرم ما را در گذار
در طي ساليان متمادي فهرست و راهنمائي براي كتابهاي كتابخانه سلطنتي
ايران تهيه نشده فقط به ثبت و ضبط مختصر و بسيار اندك آنها در دفتر اموال
كتابخانه اكتفا شده است كه اين خود مايه نهايت تاسف است ...
اكنون باميد پروردگار قسمت بيشتر تلاش و كوشش نگارنده در تنظيم
و تدوين و انتشار چاپ فهرست براي كتابهاي كتابخانه سلطنتي صرف ميشود كه
منبع و مرجع معتبري در اختيار دانشمندان و محققان و دوستداران فرهنگ قرار
داده شود تا در بررسي و تحقيق هاي دقيق از خصوصيات و ويژگيهاي نسخه هاي
نفيس ان گنجينه گرانبها از تكرار دستبرد مصون و از گزند حوادث محفوظ باشد پ.
ان شاء الله .
فهرست قرآنهاي خطي كتابخانه سلطنتي ايران كه تعداد آنها در اين تاريخ
222 عدد ميباشد ، و نكاتي كه در تنظيم و تدوين آنها رعايت شده بدين قرار
مي باشد :
1- در چاپ نمونه هاي خطوط كه سياه و سفيد ميباشد سعي شده از
قرآنهائي كه نام كاتب و تاريخ در آن مشخص است از همان صفحه عسكبرداري
شود و در غير اينصورت از صفحاتي عكسبرداري شده كه سالمتر و خواناتر باقي
مانده و بترتيب در موارد مربوطه گذاشته شده است .
2- چند نمونه از بهترين و زيباترين صفحات تزئيني قرآنها عكسبرداري
شده و به ترتيب شماره مشخص گرديده است .
3- در توصيف و شرح هر كدام از قرآنها كوچكترين علامات و مشخصات
را از نظر دور نكرده و سعي شده است كه كليه مشخصات و تزئينات را ذكر نموده
مخصوصا ياد داشتها ، و تاريخ تولدها ، و مهرهائي كه در بعضي از صفحات ديده
ميشود عينا نقل شده است .
4- بطور كلي معياري از نظر قطع ، كاغذ ، خط و غيره در نظر گرفته شده
كه در تمامي قرآنهاي فهرست شده از آن پيروي گرديده است .
5- اسامي كاتبين و مذهباني كه نامشان در قرآنهاي خطي كتابخانه سلطنتي
نوشته شده است به ترتيب حروف الفباء و با ذكر تاريخ معرفي شده است .
6- سه نمونه از بهترين نقاشيهاي روي جلد قرآنهاي مذكور را انتخاب
و عكسبرداري رنگي نموده و براي تجليد فهرست از آن استفاده گرديد .
7- متاسفانه در اكثر قرآنها اسم كاتب و تاريخ ، مذكور
نيست شايد بدليل آنست كه براي ساختن يك جلد قرآن متجاوز
از پنج يا شش استاد هنرمند " خطاط ، تذهيب كار ، جلد ساز ، صحاف ، نقاش "
هر كدام در رشته خود سعي و دقت بكار برده اند كه به بهترين وجهي عشق و دلبستگي
خود را بحد كمال توانائي در راه ايجاد اين شاهكارها بكار برند و بطور كلي
آفرينندگان اين شاهكارهاي اعجاب انگيز هنري ، در كمال فروتني كار خود را
هنر و خويشتن را هنرمند نمي ناميدند و از نوشتن نام خويش ، خود داري ميكردند
ديگر آنكه تواضع و كوچكي بي حدي در مقابل عظمت و اعتلاي مافوق تصور
بكلام الله مجيد بوده است .
براي مثال در قرآن شماره ( 18 ) و ( 885 ) كه صفحات از سه نوع كاغذ
با نهايت ظرافت و استادي ، متن و حاشيه شده كه در واقع شاهكار صحافي است
هيچگونه نامي ذكر نشده است و چنانكه از اين نوع شاهكار ها و هنرها در اين
قرآنهاي فهرست شده زياد بچشم ميرسد .
8- در شرح " آغاز " و " پايان " سعي شده كه عين نوشته هاي كتاب
عرضه شود فقط در بعضي از پايانها ، ذكر تمامي القاب و انشاء بنظر ميرسد كه
بيمورد است لذا تلخيص شده است .
9- در بين قرآنهاي فهرست شده ، قطعاتي از پوست يا كاغذ بوده كه
شامل يك يا چند سوره و همچنين يك يا چند آيه از كلام الله مجيد ميباشد كه قبلا
در دفتر اموال كتابخانه سلطنتي بصورت يك قرآن ثبت و ضبط شده است لذا
تغييري در اين شيوع داده نشده است .
10- بعضي اوراق قرآنهائي كه بخط كوفي و روي پوست دو رو نوشته
شده مربوط به قرن چهارم و پنجم است كه بنظر ميرسد از اجزاء قرآنهاي كاملي
بوده كه پراكنده شده و احيانا براي تبرك و تيمن آن اوراق را مجلد ساخته
با شخاص مورد نظر مي بخشيدند . بطوريكه در كتابخانه سلطنتي هم قرآن كاملي
از خط كوفي نيست .
خاتمه بحمد الله كه بياري حق اولين فهرست كتابهاي كتابخانه سلطنتي
معرفي از نسخه هاي خطي كلام الله مجيد انجام شد .
انجام اين خدمت در عين حال كه كمك شاياني جهت حفظ اين نفائس مقدس
و متبرك مي نمايد خود سعادت و موفقيت بي حدي است كه نصيب نگارنده شده و آنرا
بفال نيك ميگيرم و اميدوارم كه در سايه مبارك اين كتاب آسماني توفيق خدمات
بهتر و ارزنده تري را يابم .
حمد لله كاين رسن آويختند فضل و رحمت را بهم آميختند
در رسن زن دست و بيرون رو ز چاه تا ببيني بارگاه پادشاه
تا ببيني عالم جان جديد عالمي بس آشكار و نا پديد
خوشبختانه نام عده اي قليل از معاريف و اساتيد خوشنويساني كه باقلم
شيوايشان مفتخر به نگاشتن كلام الله مجيد شده و اكنون تعدادي از آنها زينت بخش
كتابخانه سلطنتي ميباشد ذكر شده . خاصه آنكه در بين آنها خوشنويسان زبر دست
و خوش ذوقي بوده اند كه موفق شده اند هر كدام چندين كلام الله مجيد را با خطوط
( اقلام شش گانه ) در نهايت زيبائي و كمال نوشته و هنر خوشنويسي را با قدرت و
ملاحت و غناي بسيار به دنياي هنر عرضه و آثاري نفيس و ممتاز بياد گار بگذارند
و به هنرشناسان و صاحب نظران بنمايانند كه عشق و ايمان در پروراندن و جلوه
دادن هنر ، چه اعجاز ميكند ؟
و نيز نام عده اي از استادان مسلم تذهيب كه در بوجود آوردن چنين
آثار گرانبها سهم بسزائي داشته و در تزئين و تذهيب اين اوراق مقدس نهايت
هنر مندي و استادي را بكار برده اند ...
هنگامي كه هنر تذهيب و نگار گري با خوشنويسي در آميخت ، و ظرافت
و لطافت رنگهاي دلپذير با نقش هاي دلفريب خطوط تلفيق شد و انگيزه اي چون
عشق و ايمان بخداوند بر آن حكمفرمائي كرد چه آفريده هاي طناز ، و چه آثار
بديع و دل انگيزي بوجود ميايد كه از توصيف بي نياز ، و زبان و قلم در شرح
بيان آنها عاجز و در مانده ميشود .
هر چه گويم عشق را شرح و بيان چون بعشق آيم خجل گردم از آن
گر چه تفسير زبان روشن گر است ليك عشق بي زبان روشن تر است
چنانكه در ترجمه احوال و آثار و شرح زندگاني اغلب اين هنر مندان
كه در تذكره ها و تواريخ آمده دقت كنيم ، در مي يابيم كه علاوه بر تسلط و مهارت
فوق العاده در هنر خوشنويسي يا تذهيب و تجليد جز و عرفا و حكماء و بخصوص
شعرائي نكته دان و خوش طبع بوده و در بسياري از علوم هم سر آمد و در رديف
استادان فن جاي داشته اند از جملد در علم سياق - رياضي و فن موسيقي .
نكته قابل توجه و دقيقي را كه نميتوان نا ديده انگاشت و از ديد هنر شناسان
و ظريفان بدور نيست . اكثر اين خوشنويسان بعاليترين مدارج اخلاقي و فضائل
و مكارم انساني موصوف بوده و مردماني آزاده بوده اند .
بي گمان اكثر خوانندگان گرامي كه با كتابهاي دست نويس ، خاصه با
قرآنهاي خطي آشنائي دارند مستحضر ند كه اين نوع كتابها اغلب بدون ذكر نام كاتب
ميباشد بطور كلي اين هنر مندان عاليقدر كه عاشقانه و صادقانه خدمت ارزنده اي
بعالم هنر مينمودند بخصوص كاتبين ، مذهبان ، و جلد سازان نامي و گرانقدري
كه سعادت نگاشتن كلام الله مجيد نصيبشان گرديده در مقابل تعالي و تقدس اين كتاب
آسماني جليل القدر خود را چنان حقير و كوچك احساس ميكردند كه همواره از
ذكر نام و نشان خويشتن ، خود داري مينموده اند .
افتادگي ز خاك بر آورد دانه را گردنكشي بخاك نشاند نشانه را
در هر حال جا دارد كه از صميم قلب به ارواح پاك و منزه اين رادمردان و
هنر مندان جاوداني و عاشقان پاكباز و ادي هنر و فرهنگ درود و تحسين فراوان
نثار كرده و از پيشگاه پروردگار طلب آمرزش و شادي روان تا بناك ايشان را
بنمائيم و قدر و ارزش زحمات و مشقاتي را كه اين نگار گران و خوشنويسان در
راه بوجود آوردن آثار نفيس و گرانبها و جلوه دادن نقش هاي دلفريب و زيبا
متحمل شده اند دانسته ، در حفظ و حراست اين يادگارهاي اصيل ايراني و بي مانند
بكوشيم . و همچنين سعي نمائيم كه اين آثار بي همتا و ممتاز هنري فقط در
گنجينه هاي متروك و قديمي كتابخانه و موزه ها پنهان نباشد بلكه با اصول صحيح
و مراقبت كامل در دسترس اهل ذوق و هنر شناسان صاحب نظر قرار گرفته مشوق
و راهنمائي ارزنده براي هنر جويان و پژوهندگان معاصر بوده ، باشد كه فن
خوشنويسي چون ساير فنون لطيف همچنان راه كمال را طي نموده و چون دري
شاهوار بر تارك و الا هنرهاي ظريف و اصيل ايراني بدرخشد و شكوه و برتري
خود را جاودانه حفظ نمايد .
خدمتگزار - بدري آتاباي
رئيس كتابخانه سلطنتي
نمايه نام كاتبان و مذهبان اينك نام كاتبين و مذهباني كه نام ناميشان در قرآنهاي خطي
كتابخانه سلطنتي ذكر شده است .
1- ابراهيم ( آقا ) اوايل قرن سيزدهم هجري
2- ابو القاسم ابن آقا ميرزا محمد منجم اواخر قرن سيزدهم هجري
3- ابو القاسم ابن وصال اواخر قرن سيزدهم هجري
4- احمد بن حسن علي بيك اواخر قرن سيزدهم هجري
5- احمد تبريزي اوايل قرن دوازدهم هجري
6- احمد نور الدين الحسيني التبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري
7- اسد الله ابن محمد ابراهيم القزويني اواخر قرن سيزدهم هجري
8- اسد الله شيرازي اواخر قرن سيزدهم هجري
9- اسماعيل ابن الشيرازي اوايل قرن سيزدهم هجري
10- اسماعيل ابن جعفر الحسيني اواخر قرن سيزدهم هجري
11- ام سلمه خانم اوايل قرن چهاردهم هجري
12- بايسنغر ميرزا شاهزاده گوركاني اوايل قرن نهم هجري
13- حاجي باباي سمناني ابن رجبعلي اوايل قرن سيزدهم هجري
14- حسن گلپايگاني ابن ملا حسين اواخر قرن دوازدهم هجري
15- خليفه اوايل قرن سيزدهم هجري
16- خورشيد كلاه خانم اوايل قرن چهاردهم هجري
17- زين العابدين اصفهاني اواسط قرن سيزدهم هجري
18- محمد شفيع ابن محمد علي تبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري
19- صادق ابن هادي اواخر قرن دوازدهم هجري
20- ظفر حسين خان الحسيني المرعشي اواسط قرن سيزدهم هجري
21- عبد الحسين اصفهاني اواسط قرن سيزدهم هجري
22- عبد العلي ابن محمد تربتي اواخر قرن دهم هجري
23- عبد الغفار تبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري
24- عبد الله ابن عاشور اوايل قرن سيزدهم هجري
25- عبد الله ابن محمد حسن اليزدي اواخر قرن يازدهم هجري
26- عبد الله الحسني ابن مظفر
27- علا الدين شمس الدين محمد القاري التبريزي اواخر قرن نهم هجري
28- علي ابن محمد الخراساني اواخر قرن سيزدهم هجري
29- علي ( سيد ) اواخر قرن سيزدهم هجري
30- عليرضا ( آقاجان پرتو اصفهاني ) اواخر قرن سيزدهم هجري
31- عليقلي دهخوارقاني اوايل قرن چهاردهم هجري
32- محمد علي بن محمد شفيع التبريزي اواخر قرن سيزدهم هجري
33- غلامعلي ابن محمد رحيم الاصفهاني اواسط فرن سيزدهم هجري
34- محراب ابن علاء الدين منوچهر رستمداري نوري اواخر قرن دهم هجري
35- محسن اصفهاني ( آقا ) اوايل قرن دوازدهم هجري
36- محمد ابراهيم القمي اواخر قرن يازدهم هجري
37- محمد ابن ابو القاسم الاصفهاني اوايل قرن سيزدهم هجري
38- محمد ابن الحاج محمد صادق الاصفهاني اوايل قرن چهاردهم هجري
39- محمد ابن حاجي ذو الفقار اوايل قرن دوازدهم هجري
40- محمد ابن ميرك ابن حصاري
41- محمد باقر الخوراسكاني اوايل قرن سيزدهم هجري
42- محمد تقي ابن محمد تقي اواسط قرن سيزدهم هجري
43- محمد جعفر بن محمد ابراهيم اوايل قرن سيزدهم هجري
44- محمد جعفر بن محمد حسن الاصفهاني اواخر قرن سيزدهم هجري
45- محمد حسين الكازروني اوايل قرن دوازدهم هجري
46- محمد حسين دماوندي اواخر قرن يازدهم هجري
47- محمد رحيم ابن غلامعلي المشتهر
بخوش نويس الاصفهاني اواخر قرن سيزدهم هجري
48- محمد شرف المعالي ( سيد ) اوايل قرن چهاردهم هجري
49- محمد شفيع ارسنجاني ( الحاج ميرزا ) اوايل قرن چهاردهم هجري
50- محمد شفيع شكسته نويس ( حسيني شفيعا ) اوايل قرن سيزدهم هجري
51- محمد صائب الطالقاني ابن محمد نصير اوايل قرن دوازدهم هجري
52- محمد صادق ابن محمد امين اوايل قرن يازدهم هجري
53- محمد صادق ابن ملا رجبعلي الاصفهاني اواخر قرن يازدهم هجري
54- محمد صالح الكاتب المنسوب به نيسابورابن غلامحسين اواسط قرن سيزدهم هجري
55- محمد طباطبائي ابن ضياء الدين ( سيد ) اوايل قرن دوازدهم هجري
56- محمد علي الكاتب السلطاني ابن عبد الرحيم الخوانساري اواسط قرن سيزدهم هجري
57- محمد علي بن محمد القاري الاصفهاني اواخر قرن سيزدهم هجري
58- محمد علي مستوفي اوايل قرن چهاردهم هجري
59- محمد قاسم شيرازي اوايل قرن دوازدهم هجري
60- محمد كاظم ابن محمد حسن كاتب الگپايگاني اواسط قرن سيزدهم هجري
61- محمد كريم ريحاني ابن مولينا سليم اواخر قرن سيزدهم هجري
62- محمد مهدي شيرازي ابن محمد مغيث كليد دار اوايل قرن دوازدهم هجري
63- محمدهاشم الصانع الاصفهاني اواخر قرن دوازدهم هجري
64- محمد هاشم متخلص به طاير المنشي اوايل قرن دوازدهم هجري
65- محمود ابن وصال متخلص به حيكم اوايل قرن سيزدهم هجري
66- محمود سلطاني اواسط قرن نهم هجري
67- مريم بانو نواده حاجي عبد الوهاب نائيني اوايل قرن چهاردهم هجري
68- مير سيف الله بن ابراهيم الحسيني - الاصفهاني ( حاجي ) اواسط قرن سيزدهم هجري
69- مير علي شيرازي اوايل قرن سيزدهم هجري
70- نصير شيرازي اوايل قرن دوازدهم هجري
71- نور الدين محمد انواري ابن ميرزا بيك اوايل قرن دوازدهم هجري
72- ياقوت مستعصمي اواخر قرن هفتم هجري
مذهبين
73- ابو القاسم الحسيني الاصفهاني الامامي اوايل قرن سيزدهم هجري
74- ابو القاسم مذهب باشي ( سيد ) اواخر قرن سيزدهم هجري
75- احمد مذهب باشي ( ميرزا ) اواخر قرن سيزدهم هجري
76- احمد نقاشباشي ( ميرزا ) اوايل قرن سيزدهم هجري
77- اسماعيل نقاشباشي اوايل قرن سيزدهم هجري
78- باقر ( يا باقر العلوم ) اوايل قرن دوازدهم هجري
79- حسين ( آقا ) اواخر قرن سيزدهم هجري
80- طالب ( مطلوب عالم ) اوايل قرن سيزدهم هجري
81- عبد الوهاب مذهب باشي ( ميرزا ) اواخر قرن سيزدهم هجري
82- علي اشرف ( زبعد محمد ) اواسط قرن سيزدهم هجري
83- لطفعلي شيرازي اواخر قرن سيزدهم هجري
84- محمد تقي مذهب باشي اواخر قرن سيزدهم هجري
85- محمد حسن شيرازي اواسط فرن سيزدهم هجري
86- محمد مهدي الحسيني الامامي الاصفهاني اوايل قرن دوازدهم هجري
87- ميرزا بابا اوايل قرن سيزدهم هجري
89- نصر الله اصفهاني الامامي ( استاد ) اواخر قرن سيزدهم "
روانشان شاد باد
فهرست نسخه هاي خطي فهرست کتابهای خطی این ماخذ